Бөө мөргөл нь эхийн эрхт овог төрлийн үед бий болсон бөгөөд түүнд уул, ус, шүтэх зэрэг анхны сүсэг бишрэлийн хэлбэрүүд шингэсэн байдаг. Цаатан ардын бөө мөргөлийн ёс, хэв заншилд ч эдгээр зүйлүүд шингэсэн байдаг. Бөө мөргөл үүсэхийн хамт онгон савдагтай уулзаж ярилцдаг тусгай хүмүүс гарч ирсэн нь одоогийн бөө, удган нарын дээд овог байжээ. Бөө мөргөл харийн шашны шинжээр анх бий болохдоо тэр үеийн нийгмийн материаллаг ахуйгаас үүссэн тул үйлдэх ёс, эд хэрэгсэл цөм бөө мөргөлийн үүднээс тайлбартай болжээ.
Цаатан бөөгийн малгай нь хүрэн өнгийн эдээр хийсэн, дотор талийг бөс давуугаар давхарласан, нүүрэн талын гол дунд хүний нүүр дүрслэн хатгаж, хоёр талд нь чихний дүрс хийнэ. Малгайн хоёр хажуугаар тус бүрд хоёроос гурван ширхэг хонх уяна. Малгайн дээд ирмэгээр 7-9 ширхэг бүргэд юмуу сойрын өд хатгаж, доод ирмэгт нь нүүр таглахуйцаар цацаг унжуулна.
Заарин удганы бөөлөх үед өмсөх дээлийг хуяг гэж нэрлэдэг. Дээлийн хийц хэлбэр нь ерийн дээлээс ялгагдахгүй гөрөөсний арьсаар хийдэг. Дээлийн доод хормойг тойруулан цацаг манджиг зүүнэ. Дээлнийхээ ард мөрний орчим тус бүр хоёр ширхэгээр гурван ширхэг хэсэг өд хадаж, түүнээс 3 ширхэг хонхинуур хадна., 2 талын үзүүрээс суга уруу унжсан байдлаар 2 хэрэмний арьс уядаг. Дээлийн ар голоос зүүн мөргөл манджиг унжуулж, голын сүүл манджигт ан амьтны дүрс давуугаар хайчлан дээрээс доош наадаг. Бөгс орчмын хавиас хонь, ямааны ноос томж, өнгийн давуугаар өнгөлсөн нарийн урт рууз манджиг уяна. Бүгд 81 ширхэг манджиг байх ёстой гэдэг. Дээлийн зүүн мөрөнд тамхины сав зүүсэн, ар нурууны голд жижиг хонхнууд, сүх, холбого, нум, сум зэрэг зүйлүүдийг бэхэлдэг.
Нум, сум, Сүх зэрэг зүйлүүд бол бөө рүн харь оронд очоод хортон, хар санаатан, догшин ширүүн онгодоос биеэ хамгаалж нум саадгаа авч яваа дүр үзүүлнэ. 81 ширхэг манджиг бол баруун зүүн тэнгэрийн эзэд болох учир тэдний тоогоор хийсэн байна. Холбого хонхинуур нь бөө онгодын хараал зүрэл хийхэд тэдний төлөөнөөс явдаг зүйл болно.
Бөө удган уул эзний огторгуй, хурмаст тэнгэр очиход хэнгэрэг нь хөлөг, аян зоргол болж өгдөг. Хэнгэрэг нь хүрээ, бариул, зуузай, жолоо, горхи, бөгж, хонхинуур, булдруу зэрэг үндсэн хэсгээс бүрддэг. Заарин бол гурын арьсаар, удган бол согооны арьсаар хэнгэрэгээ бүрдэг. Хэнгэрэгний хүрээг тэнгэр ниргэсэн модны хавиас хар мод авч хийдэг байжээ. Бариулыг мөн ийм модоор хийдэг. Хэнгэрэгний мод авахдаа уул унагах модны дэргэд очиж үхэр, хонь, ямаа, адуу, тэмээ сааж Туг түмэн хуягтангууд Түмэн эрээн хамжаастангууд гэж хэлээд сүүгээ тал тал тийш нь өргөнө.
Хэцний нүүрэн талд заарин хүн бол 15 эвэртэй буга, удган хүн бол согоо зурж, хоёр талд нь нар сар, үүний хоорондох зайд од мичид зурдаг. Бугаа цусан улаан өнгөөр, согоог одон цагаан, нарыг шараар, сарыг улаанаар будна. Энэ нь буга согоо үхсэн биш амьд байгаа гэдгийг үзүүлж хэрэг юм.
Цохиурыг мөн тэнгэр ниргэсэн хар модоор хийдэг. Цохиурын дээд талд төмөр гол суулгаж, түүнд гурав гурваар есөн горхи углана. Цохиурын цохих талыг шилүүсны годоор бүрж, дотор талд цааны үе, цагаан хонины ноосоор зөөлөвч хийдэг. Бариулын үзүүрт цоолбор гаргаж, таван өнгийн давуу уясан байдаг. Энэ нь таван тэнгэрт өргөж байгаа гэсэн утгатай, Хэнгэрэг хийлгэсний дараа амилуулах гэж тусгай ёслол хийдэг. Амилуулсан хэнгэрэг бөө хүний итгэлт хөлөг гэж хэлдэг.
Wednesday, December 8, 2010
Монгол бөөгийн үүсэл хөгжил
Бөөгийн шашны түүхийг судалсан эрдэмтэд түүнийг Монголын түүхийн үечлэл, он дарааллын дагуу үечлэн авч үзсээр иржээ. 1959 онд Ч. Далайн “Эртний үеийн бөө мөргөл, дундад зууны үеийн бөө мөргөл” гэсэн үечлэлийг 1985 онд Х.Буянбат улам нарийвчлан үзээд монгол бөөгийн шашны түүхийг дор дурдсан таван үед хувааж үзсэн байна. Үүнд
1. Эхийн эрхт овгийн байгууллын үеэс манай эриний VII зуун буюу Бөртэ чонын үе хүртэлх үеийг “Монгол бөөгийн шашны үүсэл үе”
2. VII зуунаас Монгол Улсынхаа нэрийг “Юань” хэмээсэн 1271 он хүртэлх үеийг “Монгол бөөгийн шашны хөгжил үе”
3. 1271 оноос Юань улс задарч Монголын улс төрийн төв эх нутагтаа эргэн ирсэн 1368 он хүртэлх үеийг “Монгол бөөгийн шашны буурал үе”
4. 1368 оноос шарын шашин Монголд ноёрхох болсон XVI зууны 70-аад он хүртэлх үеийг “ Монгол бөөгийн шашны сэргэлтийн үе “
5. XVI зууны далаад оноос XX зууны эхэн үеийг “ Монгол бөөгийн шашны усталын үе” хэмээн үечилсэн байдаг.
Түүхч Г. Сүхбаатар монголын “бөөгийн шашны хөгжлийн дээд шат болох мэргэшлийн бөө хүннү нарт нэгэнт буй болжээ” гэсэн дүгнэлтийг Хүннүгийн нийгэм, эдийн засаг , төрийн түүхийг судлах явцдаа гаргасан.
Монгол бөөгийн шашны үүсэл Энэ шашныг судлаачид олон мянган жилийн тэртээгээс буюу өөрөөр хэлбэл анхны хүй нэгдлийн үеэс үүсэлтэй гэдгийг нэгэн санаагаар батлан тогтоожээ. Тэгэхдээ хүй нэгдлийн нийгмийн чухам аль үеэс үүссэн бэ гэдэг талаар өөр өөрөөр авч үзсэн байна. Ч. Далай “Монголын бөөгийн мөргөлийн товч түүх”-дээ “Эрт цагийн балар харанхуй нийгэмд сүсэг бишрэл буй болж…харин бөөгийн шашин түүнээс бүр сүүлийн үед гарч ирсэн байна” гэж үзсэн бол С. Бадамхатан “Хөвсгөлийн цаатан ардын аж байдлын тойм”-доо “Бөө мөргөл анхны хүй нэгдлийн нийгмийн эцгийн эрхт ёсны үед үүний өмнөх үеийн сүсэг бишрэл болох маги, тотем , фетишизмын үндсэн дээр буй болсон юм” гээд “Хөвсгөлийн дархад ястан” бүтээлдээ “бөө мөргөл үүсэх түүхэн нөхцөл шалтгаан бол анхны хүй нэгдлийн нийгмийн үйлдвэрлэх хүчний хөгжлийн тухайн үед буюу өөрөөр хэлбэл хүрэл, төмрөөр хөдөлмөрийн зэвсэг багаж хийдэг болж, нийгмийн дотор эрэгтэйчүүдийн гүйцэтгэх үүрэг, байр суурь үлэмж бэхжиж, хувийн өмч буй болж хөгжих явцад баян хоосны ялгаа үүсэж, овог аймгуудын тэргүүлэгч, зонхилогчдын эрх мэдэл эрс өссөн зэрэг шалтгаанууд юм” гэжээ. Ийнхүү тайлбарласнаар бол Монголын бөөгийн шашин урьд нэгэнт буй болсон сүсэг бишрэлийн суурин дээр хүрэл төмрөөр хөдөлмөрийн багаж зэвсэг хийдэг болж, эцгийн эрхт ёс бэхжиж, хувийн өмч буй болж хөгжих явц дундуур буюу өөрөөр хэлбэл нийгэмд баян хоосны ялгаа үүсч, овог аймгуудын тэргүүлэгч зонхилогчдийн эрх мэдэл эрс өссөн үед анх үүсч буй болжээ хэмээн үзэж болохоор байна. Гэтэл Х.Буянбат “Монголын бөөгийн шашний учир” –таа “Монголын бөөгийн шашин бол балар эртний нийгмийн эхийн эрхт овог төрлийн байгууллын үеэс эхэлж үүсэн бүрэлдсэн юм.” гэжээ.
Монголын эрдэмтэд сүүлийн дөч шахам жилд бөөгийн шашныхаа үүссэн цаг үеийг тодорхойлохдоо: эхэн үедээ бөөгийн шашин анхны хүй нэгдлийн нийгмийн эцгийн эрхт ёсны үед үүссэн хэмээн үзэж байсан бол сүүлдээ эхийн эрхт овог төрлийн үед үүссэн гэж лавшруулан үзэх болжээ. Бөөгийн шашин эхийн эрхт овог төрлийн үед үүссэн болов уу гэсэн энэ санаа 8-р зууны үед Монголчууд онгон сахиусаа дүрслэхдээ “Эсгийгээр хүн дүрстэй эмгэлж хэмээх онгон хийлж, түүндээ эсгийгээр хөх шиг юм хавчуулан хийж …сүсэглэн ” бишэрдэг байсан” гэж бичсэн болон “Бөө дээлийн энгэрт хоёр хөхийг дүрсэлсэн дугаригийн дунд эхийн сүү, дусыг бэлгэдсэн цагаан, улаан манжгууд бэхэлсэн явдал нэлээд орнуудын бөө нарын хуяг хувцсанд байдаг болон Чукотын эрэгтэй бөө нар эмэгтэй хүний бүх үйлийг гүйцэтгэж байсан зэргээс үзвэл анхны бөө нар эмэгтэйчүүд байсан бололтой.” Эдгээр домгууд нь бөөгийн шашин анх эхийн эрхт ёсны үеийн онгон шүтээнээс буюу эмэгтэй хүнийг илүү хүндэлж байсан үеэс эх улбаатай гэдгийг өгүүлсэн хэрэг болой.
Иймээс ч Монголын бөөгийн шашинд эхийн эрхт ёсны үеийн бишрэлийн уламжлал болох Чингис хааны охин хэмээн алдаршсан Агуйн цагаан ээж, эдүгээгийн Казахстаны Семиплатинск хотын орчим байдаг Хонь майлахын даваан дээр хотгор алаг хуяг хувцсаа хаясан домогтой Соёд ээж, тэнгэрээс төрж энэ дэлхий дээр төмөр өлгийтэй бууж ирсэн гэгдэх “Хярын их юм ” буюу Билгээ удган, Манж Чин улсын дарангуйллын эсрэг заалдан тэмцэж явсан домогтой хожим ” Агарын хайрхан ” хэмээн алдаршсан Баглаан зарагч гэх мэт удган хүмүүсийн онгон сахиус үлдсэн байна. Тэгэхээр хуучин чулуун зэвсгийн үе гэдэг нь Монгол улсын түүхч, эртний судлаачдын батлан тогтоосноор эдүгээгээс 12-73 мянган жилийн тэртээх, шинэ чулуун зэвсгийн үеийг нь 7000-5000 жилийн өмнөөс эхлэн тооцож болох юм.
Хар зүгийн бөө Энэ тухай өгүүлэхийн өмнө ертөнцийн зүг чиг түүний өнгийг өвөг дээдэс маань хэрхэн ойлгож тайлбарлаж ирсэн талаар өгүүлсүү. Тухайн асуудлыг судлаачид авч үзэхдээ зөвхөн өнгөн талаас нь баруун ба өмнө зүгийг сайн зүг зүүн зүгийг муу зүг гэж үздэг хэмээн тайлбарласан байхад зарим нь үүнийг нарийвчлан чухам юуны учир дээрх зүгүүдийг сайн, муу зүг хэмээн үздэг болсон юм бэ гэдгийг тайлбарлах оролдлого хийсэн байна. Гэхдээ “Авгай гэсэн ” –ийн туужийн утга агуулгад тулгуурлан “иймэрхүү утга агуулгатай үлгэр туульс, домог яриа нь бидний өвөг дээдэст баруун зүг бол сайн зүг, зүүн зүг бол муу зүг гэсэн ойлголтыг өгсөн бололтой ” хэмээн дүгнэхэд хүргэжээ. Ингэж эртний үлгэр туульст тулгуурлан сайн, муу зүгийн талаар батлан өгүүлэх нь судалгааг гүгзгийрүүлсэн сайн талтай боловч тэдгээр үлгэр туульс домгууд чухам аль үетэй холбогдох, бичмэл бол хэдийд ямар хүн бичмэл болгон бүтээснийг нарийвчлан судлахгүйгээр шууд ишлэх нь учир дутагдалтай. “Авай гэсэн” –д 99 тэнгэрийн тухай дурьдсанаас үзэхэд ямарч гэсэн Гэсэр хааны (11-р зууны ) үеээс хойш барагцаалбал 17, 18-р зууны үед энэ туульс бичигдсэн байх.
Аливаа хорлол, муу нөлөө түүнийг даван туулах гэсэн хатуугын эсрэг хатуу бүхнийг хар өнгөөр бэлгэдэн ( хар хэрэг, хар санаа гэх мэтээр) дүрсэлсэн хар дом шившлэгээс үндэслэн дээд тэнгэр, газар усны эздийг “ Номхон ”, “ Догшин ” хэмээн хоёр ангилан үзэж, дошгидийг бүхэлд нь “ Хар тэнгэрүүд ” хэмээн тахиж шүтэх болсон байна. Ийнхүү тахиж шүтдэг бүхнийг хоймрын голдоо байрлуулж, гал голомт, амь бие, эд хөрөнгөө түүнд даатган эзэмшүүлж иржээ. Эртний дошгид – хар тэнгэрүүдээр хөллөж хүч авсан бөө нарын сүнсийг ч нэгэн адил “ Хар онгод ” хэмээн үздэг болно. Ийм учраас дан ганц хар тэнгэр, хар онгодоор хөллөсөн бөөг тэр онгодын байрладаг зүг чигээр нь “ Хар зүгийн бөө ” хэмээн нэрлэдэг байжээ.
Цагаан зүгийн бөө Монгол бөөгийн шашны зориг баатарлагийн илэрхийлэл буюу өөрөөр хэлбэл хатуу чанга ёсыг эрхэмлэдэг хар зүгийн бөө нарын нөгөө талд энэ шашны энэрэнгүй ёсны илэрхийлэл болсон цагаан зүгийн бөө нар байдаг. Цагаан зүгийн номхон эзэд цагаан тэнгэрүүдтэй харьцдаг цагаан зүгийн бөө баруун зүгт хандаж залбирал үйлддэг ёс эрт цагт бүрэлджээ. Тэр үеэс Монгол бөө нарыг цагаан зүгийн бөө, хар зүгийн бөө хэмээн хоёр ангид үзэж ирсэн байна. Ийнхүү Монгол бөөгийн шашин анх үүсч бүрэлдсэнээс хойш наанадаж хэлэхэд 5000-аад жилийн турш Энэтхэг орноос үүсэлтэй бурхан багшийн сургааль зэрэг дорно дахины орнуудын олон янзын үзэл ухамсрын хэлбэртэй харилцан нэвтрэлцэж хөгжсөөр МЭӨ 209 онд анхны тулгар төрийн тулгын чулууг тавилцсанаар Монгол бөөгийн шашны түүхийн нэгдүгээр үе төгссөн байна.
1. Эхийн эрхт овгийн байгууллын үеэс манай эриний VII зуун буюу Бөртэ чонын үе хүртэлх үеийг “Монгол бөөгийн шашны үүсэл үе”
2. VII зуунаас Монгол Улсынхаа нэрийг “Юань” хэмээсэн 1271 он хүртэлх үеийг “Монгол бөөгийн шашны хөгжил үе”
3. 1271 оноос Юань улс задарч Монголын улс төрийн төв эх нутагтаа эргэн ирсэн 1368 он хүртэлх үеийг “Монгол бөөгийн шашны буурал үе”
4. 1368 оноос шарын шашин Монголд ноёрхох болсон XVI зууны 70-аад он хүртэлх үеийг “ Монгол бөөгийн шашны сэргэлтийн үе “
5. XVI зууны далаад оноос XX зууны эхэн үеийг “ Монгол бөөгийн шашны усталын үе” хэмээн үечилсэн байдаг.
Түүхч Г. Сүхбаатар монголын “бөөгийн шашны хөгжлийн дээд шат болох мэргэшлийн бөө хүннү нарт нэгэнт буй болжээ” гэсэн дүгнэлтийг Хүннүгийн нийгэм, эдийн засаг , төрийн түүхийг судлах явцдаа гаргасан.
Монгол бөөгийн шашны үүсэл Энэ шашныг судлаачид олон мянган жилийн тэртээгээс буюу өөрөөр хэлбэл анхны хүй нэгдлийн үеэс үүсэлтэй гэдгийг нэгэн санаагаар батлан тогтоожээ. Тэгэхдээ хүй нэгдлийн нийгмийн чухам аль үеэс үүссэн бэ гэдэг талаар өөр өөрөөр авч үзсэн байна. Ч. Далай “Монголын бөөгийн мөргөлийн товч түүх”-дээ “Эрт цагийн балар харанхуй нийгэмд сүсэг бишрэл буй болж…харин бөөгийн шашин түүнээс бүр сүүлийн үед гарч ирсэн байна” гэж үзсэн бол С. Бадамхатан “Хөвсгөлийн цаатан ардын аж байдлын тойм”-доо “Бөө мөргөл анхны хүй нэгдлийн нийгмийн эцгийн эрхт ёсны үед үүний өмнөх үеийн сүсэг бишрэл болох маги, тотем , фетишизмын үндсэн дээр буй болсон юм” гээд “Хөвсгөлийн дархад ястан” бүтээлдээ “бөө мөргөл үүсэх түүхэн нөхцөл шалтгаан бол анхны хүй нэгдлийн нийгмийн үйлдвэрлэх хүчний хөгжлийн тухайн үед буюу өөрөөр хэлбэл хүрэл, төмрөөр хөдөлмөрийн зэвсэг багаж хийдэг болж, нийгмийн дотор эрэгтэйчүүдийн гүйцэтгэх үүрэг, байр суурь үлэмж бэхжиж, хувийн өмч буй болж хөгжих явцад баян хоосны ялгаа үүсэж, овог аймгуудын тэргүүлэгч, зонхилогчдын эрх мэдэл эрс өссөн зэрэг шалтгаанууд юм” гэжээ. Ийнхүү тайлбарласнаар бол Монголын бөөгийн шашин урьд нэгэнт буй болсон сүсэг бишрэлийн суурин дээр хүрэл төмрөөр хөдөлмөрийн багаж зэвсэг хийдэг болж, эцгийн эрхт ёс бэхжиж, хувийн өмч буй болж хөгжих явц дундуур буюу өөрөөр хэлбэл нийгэмд баян хоосны ялгаа үүсч, овог аймгуудын тэргүүлэгч зонхилогчдийн эрх мэдэл эрс өссөн үед анх үүсч буй болжээ хэмээн үзэж болохоор байна. Гэтэл Х.Буянбат “Монголын бөөгийн шашний учир” –таа “Монголын бөөгийн шашин бол балар эртний нийгмийн эхийн эрхт овог төрлийн байгууллын үеэс эхэлж үүсэн бүрэлдсэн юм.” гэжээ.
Монголын эрдэмтэд сүүлийн дөч шахам жилд бөөгийн шашныхаа үүссэн цаг үеийг тодорхойлохдоо: эхэн үедээ бөөгийн шашин анхны хүй нэгдлийн нийгмийн эцгийн эрхт ёсны үед үүссэн хэмээн үзэж байсан бол сүүлдээ эхийн эрхт овог төрлийн үед үүссэн гэж лавшруулан үзэх болжээ. Бөөгийн шашин эхийн эрхт овог төрлийн үед үүссэн болов уу гэсэн энэ санаа 8-р зууны үед Монголчууд онгон сахиусаа дүрслэхдээ “Эсгийгээр хүн дүрстэй эмгэлж хэмээх онгон хийлж, түүндээ эсгийгээр хөх шиг юм хавчуулан хийж …сүсэглэн ” бишэрдэг байсан” гэж бичсэн болон “Бөө дээлийн энгэрт хоёр хөхийг дүрсэлсэн дугаригийн дунд эхийн сүү, дусыг бэлгэдсэн цагаан, улаан манжгууд бэхэлсэн явдал нэлээд орнуудын бөө нарын хуяг хувцсанд байдаг болон Чукотын эрэгтэй бөө нар эмэгтэй хүний бүх үйлийг гүйцэтгэж байсан зэргээс үзвэл анхны бөө нар эмэгтэйчүүд байсан бололтой.” Эдгээр домгууд нь бөөгийн шашин анх эхийн эрхт ёсны үеийн онгон шүтээнээс буюу эмэгтэй хүнийг илүү хүндэлж байсан үеэс эх улбаатай гэдгийг өгүүлсэн хэрэг болой.
Иймээс ч Монголын бөөгийн шашинд эхийн эрхт ёсны үеийн бишрэлийн уламжлал болох Чингис хааны охин хэмээн алдаршсан Агуйн цагаан ээж, эдүгээгийн Казахстаны Семиплатинск хотын орчим байдаг Хонь майлахын даваан дээр хотгор алаг хуяг хувцсаа хаясан домогтой Соёд ээж, тэнгэрээс төрж энэ дэлхий дээр төмөр өлгийтэй бууж ирсэн гэгдэх “Хярын их юм ” буюу Билгээ удган, Манж Чин улсын дарангуйллын эсрэг заалдан тэмцэж явсан домогтой хожим ” Агарын хайрхан ” хэмээн алдаршсан Баглаан зарагч гэх мэт удган хүмүүсийн онгон сахиус үлдсэн байна. Тэгэхээр хуучин чулуун зэвсгийн үе гэдэг нь Монгол улсын түүхч, эртний судлаачдын батлан тогтоосноор эдүгээгээс 12-73 мянган жилийн тэртээх, шинэ чулуун зэвсгийн үеийг нь 7000-5000 жилийн өмнөөс эхлэн тооцож болох юм.
Хар зүгийн бөө Энэ тухай өгүүлэхийн өмнө ертөнцийн зүг чиг түүний өнгийг өвөг дээдэс маань хэрхэн ойлгож тайлбарлаж ирсэн талаар өгүүлсүү. Тухайн асуудлыг судлаачид авч үзэхдээ зөвхөн өнгөн талаас нь баруун ба өмнө зүгийг сайн зүг зүүн зүгийг муу зүг гэж үздэг хэмээн тайлбарласан байхад зарим нь үүнийг нарийвчлан чухам юуны учир дээрх зүгүүдийг сайн, муу зүг хэмээн үздэг болсон юм бэ гэдгийг тайлбарлах оролдлого хийсэн байна. Гэхдээ “Авгай гэсэн ” –ийн туужийн утга агуулгад тулгуурлан “иймэрхүү утга агуулгатай үлгэр туульс, домог яриа нь бидний өвөг дээдэст баруун зүг бол сайн зүг, зүүн зүг бол муу зүг гэсэн ойлголтыг өгсөн бололтой ” хэмээн дүгнэхэд хүргэжээ. Ингэж эртний үлгэр туульст тулгуурлан сайн, муу зүгийн талаар батлан өгүүлэх нь судалгааг гүгзгийрүүлсэн сайн талтай боловч тэдгээр үлгэр туульс домгууд чухам аль үетэй холбогдох, бичмэл бол хэдийд ямар хүн бичмэл болгон бүтээснийг нарийвчлан судлахгүйгээр шууд ишлэх нь учир дутагдалтай. “Авай гэсэн” –д 99 тэнгэрийн тухай дурьдсанаас үзэхэд ямарч гэсэн Гэсэр хааны (11-р зууны ) үеээс хойш барагцаалбал 17, 18-р зууны үед энэ туульс бичигдсэн байх.
Аливаа хорлол, муу нөлөө түүнийг даван туулах гэсэн хатуугын эсрэг хатуу бүхнийг хар өнгөөр бэлгэдэн ( хар хэрэг, хар санаа гэх мэтээр) дүрсэлсэн хар дом шившлэгээс үндэслэн дээд тэнгэр, газар усны эздийг “ Номхон ”, “ Догшин ” хэмээн хоёр ангилан үзэж, дошгидийг бүхэлд нь “ Хар тэнгэрүүд ” хэмээн тахиж шүтэх болсон байна. Ийнхүү тахиж шүтдэг бүхнийг хоймрын голдоо байрлуулж, гал голомт, амь бие, эд хөрөнгөө түүнд даатган эзэмшүүлж иржээ. Эртний дошгид – хар тэнгэрүүдээр хөллөж хүч авсан бөө нарын сүнсийг ч нэгэн адил “ Хар онгод ” хэмээн үздэг болно. Ийм учраас дан ганц хар тэнгэр, хар онгодоор хөллөсөн бөөг тэр онгодын байрладаг зүг чигээр нь “ Хар зүгийн бөө ” хэмээн нэрлэдэг байжээ.
Цагаан зүгийн бөө Монгол бөөгийн шашны зориг баатарлагийн илэрхийлэл буюу өөрөөр хэлбэл хатуу чанга ёсыг эрхэмлэдэг хар зүгийн бөө нарын нөгөө талд энэ шашны энэрэнгүй ёсны илэрхийлэл болсон цагаан зүгийн бөө нар байдаг. Цагаан зүгийн номхон эзэд цагаан тэнгэрүүдтэй харьцдаг цагаан зүгийн бөө баруун зүгт хандаж залбирал үйлддэг ёс эрт цагт бүрэлджээ. Тэр үеэс Монгол бөө нарыг цагаан зүгийн бөө, хар зүгийн бөө хэмээн хоёр ангид үзэж ирсэн байна. Ийнхүү Монгол бөөгийн шашин анх үүсч бүрэлдсэнээс хойш наанадаж хэлэхэд 5000-аад жилийн турш Энэтхэг орноос үүсэлтэй бурхан багшийн сургааль зэрэг дорно дахины орнуудын олон янзын үзэл ухамсрын хэлбэртэй харилцан нэвтрэлцэж хөгжсөөр МЭӨ 209 онд анхны тулгар төрийн тулгын чулууг тавилцсанаар Монгол бөөгийн шашны түүхийн нэгдүгээр үе төгссөн байна.
Saturday, November 20, 2010
Монгол хүний сайны шинжээс
Монголын ард түмэн үеийн үед бие, оюунаа тасралтгүй төгөлдөржүүлсээр иржээ. Энэ талаар сайхан өв уламжлалтай. Монголчуудын соёл, тухайлбал аль ч туульс, үлгэр, ардын зүйр цэцэн үгс, ямар ч зохиолч, гүн ухаантны бүтээлийг аваад үзсэн ч өөрийгөө болон өрөөл бусад юугаан төгс төгөлдөржүүлж, эрхэм сайны туйлд хүрэхийн тулд зорилгоо товлож, зоригоо чангалан дөтлөхийг сургасан зүйл элбэг баян. Энэ талаар цөөхөн зүйлийг иш татъя.
1. Эр хүний сайны шинж нь гэвэл: Эд малаа хайрлан өсгөх
Эцэг эхийн сургаал авах
Төрийн зарлигийг ёсоор гүйцэтгэх
Ах дүүдээ ая талтай байх
Гэргий хүүхдээ тэтгэх
Гэнэдэж үл чалчих
Хэнд ч ялгалгүй эелдэг найртай байх
Хэрсүү, даруу, нөхөрт тусч
Уур унтуугүй
Хулгай худалд дургүй
Архи дарсанд үл шунах
Алс хойтоо бодох
Залхуу зальхайг үл тэвчих зэрэг болой.
2. Эмэгтэй хүний эрдэм төгөлдөр сайны шинжээс: Буруу явдлаар үл явах
Санаа сэтгэл цэцэн дөлгөөн
Эсгэж оёхдоо уран
Самбаа санаачилга сайтай
Ачит эцэг эхээ машид хүндэтгэх
Ааль зан сайтай
Гэр орондоо цэвэр цэмцгэр байх
Гэнэдэж буруу үл чалчих
Ахас ихэсийн үгийг ямагт сонсох
Үүр цайхын өмнө эртлэн босох
Үйлийн сайныг бүтээх
Үс зүсээ угаан засах
Хов живд дургүй
Үдэш орой унтах
Хонгор сайхан сэтгэлтэй байх гэх буюу.
3. Эр хүн үүрд цээрлэж явбал зохих зүйлсээс:
Бор дарсанд үл шунах
Болчимгүй үгэнд үл автах
Болох болохгүй хэргийг үл сэдэх
Богд Чингэсийн сургаалийг үл тэрслэх
Үр хүүхдээ үл хараах
Үнэнч ханийг үл гомдоох
Үйлийн хэцүүгээс үл шантрах
Үйтэн хуарын өнгөнд үл автах зэрэг буюу.
4. Хүүхдэд төлөвшүүлэх сайхан шинжээс: Дайнд баатар, далайд усч
Номд мэргэн, нойронд сэргэг
Үйлэнд уран, үгэнд цэцэн
Хуулинд шударга, хуримд цовоо
Дээдэд зусаргүй, доодод асралтай явах бөгөөд ингэхдээ доорх 6 зүйлийг басхүү чанд цээрлэдэг байжээ.
5. Хүүхдэд цээрлэх нь: Гашуунаар хүүхдийг эс тэтгэх
Амттанаар эс цатгах
Өнгөнд эс шунах
Тансагт эс умбуулах
Улайг эс үзүүлэх
Нойронд үл мансууруулах зэрэг болой.
1. Эр хүний сайны шинж нь гэвэл: Эд малаа хайрлан өсгөх
Эцэг эхийн сургаал авах
Төрийн зарлигийг ёсоор гүйцэтгэх
Ах дүүдээ ая талтай байх
Гэргий хүүхдээ тэтгэх
Гэнэдэж үл чалчих
Хэнд ч ялгалгүй эелдэг найртай байх
Хэрсүү, даруу, нөхөрт тусч
Уур унтуугүй
Хулгай худалд дургүй
Архи дарсанд үл шунах
Алс хойтоо бодох
Залхуу зальхайг үл тэвчих зэрэг болой.
2. Эмэгтэй хүний эрдэм төгөлдөр сайны шинжээс: Буруу явдлаар үл явах
Санаа сэтгэл цэцэн дөлгөөн
Эсгэж оёхдоо уран
Самбаа санаачилга сайтай
Ачит эцэг эхээ машид хүндэтгэх
Ааль зан сайтай
Гэр орондоо цэвэр цэмцгэр байх
Гэнэдэж буруу үл чалчих
Ахас ихэсийн үгийг ямагт сонсох
Үүр цайхын өмнө эртлэн босох
Үйлийн сайныг бүтээх
Үс зүсээ угаан засах
Хов живд дургүй
Үдэш орой унтах
Хонгор сайхан сэтгэлтэй байх гэх буюу.
3. Эр хүн үүрд цээрлэж явбал зохих зүйлсээс:
Бор дарсанд үл шунах
Болчимгүй үгэнд үл автах
Болох болохгүй хэргийг үл сэдэх
Богд Чингэсийн сургаалийг үл тэрслэх
Үр хүүхдээ үл хараах
Үнэнч ханийг үл гомдоох
Үйлийн хэцүүгээс үл шантрах
Үйтэн хуарын өнгөнд үл автах зэрэг буюу.
4. Хүүхдэд төлөвшүүлэх сайхан шинжээс: Дайнд баатар, далайд усч
Номд мэргэн, нойронд сэргэг
Үйлэнд уран, үгэнд цэцэн
Хуулинд шударга, хуримд цовоо
Дээдэд зусаргүй, доодод асралтай явах бөгөөд ингэхдээ доорх 6 зүйлийг басхүү чанд цээрлэдэг байжээ.
5. Хүүхдэд цээрлэх нь: Гашуунаар хүүхдийг эс тэтгэх
Амттанаар эс цатгах
Өнгөнд эс шунах
Тансагт эс умбуулах
Улайг эс үзүүлэх
Нойронд үл мансууруулах зэрэг болой.
Бөөгийн тухай
Бөөгийн шашин нь шинэ чулуун зэвсгийн үеэс эхлэлтэй ба МЭӨ 209 онд Модун шаньюй Хүннү улсыг мандуулсан үед бөөгийн мөргөл нийгэмд тодорхой байр суурь эзлэх болжээ. Хүннү гүрний төрийн үзэл суртал нь бөө мөргөл байв. Бөө мөргөлийн хөгжлийн дараагийн үе шат нь МЭ 2-р зууныг хүртэл үргэлжилж, эзэн тэнгэр, гурван ертөнц, сүнс сүлдний тухай ойлголтууд болон зан үйлийн тал нь сонгодог хэлбэрээ олжээ. 13-р зууны төрийн бодлого үйл ажиллагаанд бөөгийн мөргөл томоохон үүрэг гүйцэтгэж байв. 13-р зууны үеийн Монголчууд тэнгэр-эцэг, газар-эхэд бишрэн шүтэн, мөнх тэнгэрийн хүчээр нь оршин амьдрагч, энэ тэнгэрийн доор оршигч газар орон иргэдийг эзлэн захирч байна хэмээн ухаарч байв.
15-17 зууны үед бурхан шашинд өөрийн Монголд эзэлж байсан онцгой байр сууриа тавьж өгснөөр 20-р зууны эхэн болоход хэсэг бусаг, орон нутгийн шинжтэй шүтлэгийн үлдэгдэл болон хувирсан юм. Энэ үе нь бөө нар нь дотроо шашныхаа язгуурлаг шинжээ авч үлдсэнийг харын бөө, язгуур шинжээ алдаж бурханы шашинд ууссаныг шарын бөө, бурханы шашны улаан урсгалтай холилдсоныг Чойжим гүртэм хэмээх лам бөө гэж хуваагдсан аж.
Монгол бөө нар газар тэнгэрийг бүхнийг бүтээн туурвигч гэж үздэг. Бөөгийн гол шүтээн нь тэнгэр юм. Бөөгийн мөргөл ёсоор 99 тэнгэр байх ба 55 нь хүнд тус болдог хайрладаг баруун зүгийн, хортой муу бүхний 44 тэнгэр тус тус байдаг гэж үздэг байна. 55 тэнгэрийн 50 нь залбирдаг 5 нь тахидаг тэнгэр бол 44 тэнгэрийн 40 нь залбирдаг 4 нь тахидаг тэнгэр аж. Байгаль ертөнцийн бүх юм үзэгдэл, хүний аж амьдрал, сэтгэл ухамсарын тодорхой салбар бүрийг хамарсан эзэн тэнгэр байж, түүний тогтоон тодорхойлсон тавилангаар бүх юм болно гэж бөө мөргөлд үздэг.
Цагаан зүгийн бөө баруун зүгт хандаж залбирал үйлддэг. Бөө мөргөлтнүүд дэлхий ертөнцийг гурван хэсэгт хуваан үздэг дээд тив буюу ертөнц бол ариун сайхан, энэрэнгүй ертөнц, дунд ертөнцөд хүн амьтан оршин амьдрана, доод ертөнц дээр үхээрийн шулмасууд хуран сууж, өвчин тахлыг тараан байж гэж үздэг. Монголын бөө нар хүн ганц сүнстэй биш зуурдын хоёр үүрдийн нэг сүнстэй гэж үздэг. Тэр гурав нь бөө нарын үздэгээр эхээс заяасан маханбодийн сүнс, эцгээс заяасан ясны сүнс тэнгэр сүнс. Хүн үхэхэд мах цусны сүнс нь биед гурван жил болдог.
Өөрөөр хэлбэл тэр хүний бүрэн эвдэрч үгүй болтол байж л байна. Ясны сүнс нь сүүжний ясанд байна. Сүүжний яс хэдийд алга болно тэр үед л хамт алга болно. Эцэст нь тэнгэр сүнс нь яс махны сүнсүүд алга болоход энэ сүнс дэгдээд явдаг хэмээн үздэг байна. Бөө болоход үе залгамжлах, нийтийн дотроос сонгон тодруулах гэсэн хоёр хэлбэртэй. Бөө удган болох хүнд заавал дээд угийн онгод сахиус шүглэж, ухаан санаа үймрэх зэрэг бөөгийн өвчин тусдаг гэдэг.
Ийнхүү бөөгийн өвчнөөр өвдсөн хүнийг 15-аас дээш жилээр бөөлсөн сайн багшаар багшлуулдаг байна. Сурч буй бөөгийн чадвараас шалтгаалж 15 хоногоос 2 жил хүртэл хугацаанд үргэлжилдэг байна. Энэ бүхий эцэст тогтсон өдөр багш бөө шавь бөөгийнд ирж хэц, хэнгэрэг өмсгөл, гутал, малгай, амилуулж өгсний дараа шавь онгодоо залан бөөлдөг. Бөө болсны дараа 5 жил гэртээ онгод сахиусаа залан бөөлж дараа нь залалганд бөөлөх эрхтэй болно.
Бөөлөх: Эрт цагт бөө хүн сар бүрийн сондгой тоотой өдрүүдэд бөөлдөг байжээ. Бөөлөхийн өмнө өмсгөлөө өмсөлгүй хэнгэргээ галд ээн хатааж, дуу оруулаад онгодын өмнө идээ будаа сөгнөнө. Үүний дараа өмсгөл хувцасаа өмсөж хэнгэргээ барин онгодын өмнө сөхрөн сууж тахилгаа дууддаг байна. Онгод залсны дараа гал голомтонд өргөх тахилгаа дуудаж гэрийн эзэн тамхилж, бэлтгэсэн цай идээнээс амсан өнгөрсөн үйл явдлын тухай онгод тэнгэрийн хэлснээр дамжуулан хэлэлцдэг ажээ.
Бөөгийн хувцас хэрэглэл
Дээл: Монгол бөө нар бөөлөх үедээ өмсөх хувцсаа хуяг хэмээн нэрлэдэг. Учир нь бөө хүн бөөлөх үедээ элдэв төрлийн дайрлага муу юмтай олонтой учирч байдаг учир тэдгээрээс хамгаалах халхавч нь дээл болдог. Эрт үед бөө нар дээл өмсгөлөө бор гөрөөс, зээр, ямааны элдсэн арьсаар үйлддэг байв. Бөө дээл нь бие манжиг, мөргөл манжиг, хормой хонхинуур, уяа, суга, бүч, сүүл, нуруу, суга, товч, ханцуй, далавч, хошмон, энгэр гэсэн хэсгүүдээс тогтоно.
Бөө малгай (оргой): Бөө малгай нь нүүр самалга, нүүр буюу малгай духны газар хүн амьтны нүүрийг дүрсэлсэн дүрс, малгайн өд буюу малгайг тойруулан шар шувуу болон бүргэд, сойрын өд, хараа, чих, зэргээс бүрдэх бөгөөд эдгээрийн байршил нь бөө нарын овгийн ялгааг тодорхойлохоос гадна малгайд хадсан бүргэдийн өдний тоо ба удам угсаатны үеийн тоог илэрхийлдэг.
Бөөгийн гутал: Бөөгийн гутал бол бөөд ирсэн онгод буюу өөд болсон бөөгийн сүнс, лус хоёрын нийлбэрийг хоёр хөл нь бөөгийн гутал юм гэж харын бөө нар үздэг. Бөө гутлыг гурын арьсаар хийдэг. Монгол бөөгийн хэрэгсэл гэсэн ойлголтонд хэнгэрэг болон түүний цохиур, хуур, толь, таяг, сэвэр гэх мэт зүйлс хамрагддаг байна. Бөөгийн хэрэгсэл нь бөөгийн онгодын унаа, онгод тэнгэрүүдийг баясгагч хөгжмийн зэмсэг, олон түмний хүсэлтийг онгод тэнгэрт дамжуулан хариу авах хэрэгсэл гэсэн ойлголтыг өөртөө багтаадаг.
Бөөгийн хэнгэрэг: Бөөгийн хэнгэрэг гэдэг нь тухай бөөд залагдаж ирсэн онгодын унаа болдог. Монголын харын бөө нар хар зүгийн онгодтой харилцдаг. Хэнгэргээ чоно, баавгайн арьсаар, цагаан зүгийн онгодтой харьцдаг хэнгэргээ согооны ширээр бүрдэг заншилтай. Хэнгэрэг нь бөөгийн унаа нь болж өгдөг бөгөөд бөө унаагаа унаад тэнгэрт халин дүүлэн нисэж учран онгодтойгоо уулздаг байна. Харин зарим монгол угсаатны дунд хэнгэрэг нь бөөгийн унаа биш харин залагдан ирж буй онгодын унаа юм гэж үзэх нь буй.
Цохиур: Цохиур нь толгой иш гэсэн хоёр хэсгээс тогтоно. Онгод тэнгэрийн хөлгийн ташуур, онгодын хэлмэрч гэсэн үндсэн агуулгатай.
Хуур: Хуур нь бөөгийн зам заагч, хэлмэрч, онгодоо дуудах хэрэгсэл гэж үздэг.
Толь: Хүрэл, гуулиар голчлон хийдэг. Бөө нар нь толийг хадгаар оосорлож энгэртээ юмуу хүзүүндээ зүүж явдаг. Энэ нь элдэв хараал зүхэл, онгодын халдлагаас бөөг хамгаалах хамгаалагч болон явдаг гэсэн үзэл юм. Толийг ихэвчлэн бөө нар мэргэ төлгөнд ашиглана.
Бөөгийн таяг: Хөвсгөл орчмын Монгол бөө нарын дунд дэлгэрсэн гурван ац бариултай хус модон таяг юм. Энэ таягийг газар лусын хорлолоор бөө болсон бөө бөөлөхдөө хэнгэрэгийг бус харин харин лус савдгийн хөлөг гурван ац толгойтой могойн дүрс гэж үздэг. Таягаар бөөлж эхэлсэн бөө сайн бөө болдог. Сэвэр: Энэ нь долоон өнгийн торгомсог даавуу зүүж унжуулсан, дээрээ булцуу маягийн бариултай алчуур юм. Сэврийг бөө удган нар баруун гартаа бариад хоёр гартаа ээлжлэн цохиж бөөлөн онгодоо дууддаг байна.
15-17 зууны үед бурхан шашинд өөрийн Монголд эзэлж байсан онцгой байр сууриа тавьж өгснөөр 20-р зууны эхэн болоход хэсэг бусаг, орон нутгийн шинжтэй шүтлэгийн үлдэгдэл болон хувирсан юм. Энэ үе нь бөө нар нь дотроо шашныхаа язгуурлаг шинжээ авч үлдсэнийг харын бөө, язгуур шинжээ алдаж бурханы шашинд ууссаныг шарын бөө, бурханы шашны улаан урсгалтай холилдсоныг Чойжим гүртэм хэмээх лам бөө гэж хуваагдсан аж.
Монгол бөө нар газар тэнгэрийг бүхнийг бүтээн туурвигч гэж үздэг. Бөөгийн гол шүтээн нь тэнгэр юм. Бөөгийн мөргөл ёсоор 99 тэнгэр байх ба 55 нь хүнд тус болдог хайрладаг баруун зүгийн, хортой муу бүхний 44 тэнгэр тус тус байдаг гэж үздэг байна. 55 тэнгэрийн 50 нь залбирдаг 5 нь тахидаг тэнгэр бол 44 тэнгэрийн 40 нь залбирдаг 4 нь тахидаг тэнгэр аж. Байгаль ертөнцийн бүх юм үзэгдэл, хүний аж амьдрал, сэтгэл ухамсарын тодорхой салбар бүрийг хамарсан эзэн тэнгэр байж, түүний тогтоон тодорхойлсон тавилангаар бүх юм болно гэж бөө мөргөлд үздэг.
Цагаан зүгийн бөө баруун зүгт хандаж залбирал үйлддэг. Бөө мөргөлтнүүд дэлхий ертөнцийг гурван хэсэгт хуваан үздэг дээд тив буюу ертөнц бол ариун сайхан, энэрэнгүй ертөнц, дунд ертөнцөд хүн амьтан оршин амьдрана, доод ертөнц дээр үхээрийн шулмасууд хуран сууж, өвчин тахлыг тараан байж гэж үздэг. Монголын бөө нар хүн ганц сүнстэй биш зуурдын хоёр үүрдийн нэг сүнстэй гэж үздэг. Тэр гурав нь бөө нарын үздэгээр эхээс заяасан маханбодийн сүнс, эцгээс заяасан ясны сүнс тэнгэр сүнс. Хүн үхэхэд мах цусны сүнс нь биед гурван жил болдог.
Өөрөөр хэлбэл тэр хүний бүрэн эвдэрч үгүй болтол байж л байна. Ясны сүнс нь сүүжний ясанд байна. Сүүжний яс хэдийд алга болно тэр үед л хамт алга болно. Эцэст нь тэнгэр сүнс нь яс махны сүнсүүд алга болоход энэ сүнс дэгдээд явдаг хэмээн үздэг байна. Бөө болоход үе залгамжлах, нийтийн дотроос сонгон тодруулах гэсэн хоёр хэлбэртэй. Бөө удган болох хүнд заавал дээд угийн онгод сахиус шүглэж, ухаан санаа үймрэх зэрэг бөөгийн өвчин тусдаг гэдэг.
Ийнхүү бөөгийн өвчнөөр өвдсөн хүнийг 15-аас дээш жилээр бөөлсөн сайн багшаар багшлуулдаг байна. Сурч буй бөөгийн чадвараас шалтгаалж 15 хоногоос 2 жил хүртэл хугацаанд үргэлжилдэг байна. Энэ бүхий эцэст тогтсон өдөр багш бөө шавь бөөгийнд ирж хэц, хэнгэрэг өмсгөл, гутал, малгай, амилуулж өгсний дараа шавь онгодоо залан бөөлдөг. Бөө болсны дараа 5 жил гэртээ онгод сахиусаа залан бөөлж дараа нь залалганд бөөлөх эрхтэй болно.
Бөөлөх: Эрт цагт бөө хүн сар бүрийн сондгой тоотой өдрүүдэд бөөлдөг байжээ. Бөөлөхийн өмнө өмсгөлөө өмсөлгүй хэнгэргээ галд ээн хатааж, дуу оруулаад онгодын өмнө идээ будаа сөгнөнө. Үүний дараа өмсгөл хувцасаа өмсөж хэнгэргээ барин онгодын өмнө сөхрөн сууж тахилгаа дууддаг байна. Онгод залсны дараа гал голомтонд өргөх тахилгаа дуудаж гэрийн эзэн тамхилж, бэлтгэсэн цай идээнээс амсан өнгөрсөн үйл явдлын тухай онгод тэнгэрийн хэлснээр дамжуулан хэлэлцдэг ажээ.
Бөөгийн хувцас хэрэглэл
Дээл: Монгол бөө нар бөөлөх үедээ өмсөх хувцсаа хуяг хэмээн нэрлэдэг. Учир нь бөө хүн бөөлөх үедээ элдэв төрлийн дайрлага муу юмтай олонтой учирч байдаг учир тэдгээрээс хамгаалах халхавч нь дээл болдог. Эрт үед бөө нар дээл өмсгөлөө бор гөрөөс, зээр, ямааны элдсэн арьсаар үйлддэг байв. Бөө дээл нь бие манжиг, мөргөл манжиг, хормой хонхинуур, уяа, суга, бүч, сүүл, нуруу, суга, товч, ханцуй, далавч, хошмон, энгэр гэсэн хэсгүүдээс тогтоно.
Бөө малгай (оргой): Бөө малгай нь нүүр самалга, нүүр буюу малгай духны газар хүн амьтны нүүрийг дүрсэлсэн дүрс, малгайн өд буюу малгайг тойруулан шар шувуу болон бүргэд, сойрын өд, хараа, чих, зэргээс бүрдэх бөгөөд эдгээрийн байршил нь бөө нарын овгийн ялгааг тодорхойлохоос гадна малгайд хадсан бүргэдийн өдний тоо ба удам угсаатны үеийн тоог илэрхийлдэг.
Бөөгийн гутал: Бөөгийн гутал бол бөөд ирсэн онгод буюу өөд болсон бөөгийн сүнс, лус хоёрын нийлбэрийг хоёр хөл нь бөөгийн гутал юм гэж харын бөө нар үздэг. Бөө гутлыг гурын арьсаар хийдэг. Монгол бөөгийн хэрэгсэл гэсэн ойлголтонд хэнгэрэг болон түүний цохиур, хуур, толь, таяг, сэвэр гэх мэт зүйлс хамрагддаг байна. Бөөгийн хэрэгсэл нь бөөгийн онгодын унаа, онгод тэнгэрүүдийг баясгагч хөгжмийн зэмсэг, олон түмний хүсэлтийг онгод тэнгэрт дамжуулан хариу авах хэрэгсэл гэсэн ойлголтыг өөртөө багтаадаг.
Бөөгийн хэнгэрэг: Бөөгийн хэнгэрэг гэдэг нь тухай бөөд залагдаж ирсэн онгодын унаа болдог. Монголын харын бөө нар хар зүгийн онгодтой харилцдаг. Хэнгэргээ чоно, баавгайн арьсаар, цагаан зүгийн онгодтой харьцдаг хэнгэргээ согооны ширээр бүрдэг заншилтай. Хэнгэрэг нь бөөгийн унаа нь болж өгдөг бөгөөд бөө унаагаа унаад тэнгэрт халин дүүлэн нисэж учран онгодтойгоо уулздаг байна. Харин зарим монгол угсаатны дунд хэнгэрэг нь бөөгийн унаа биш харин залагдан ирж буй онгодын унаа юм гэж үзэх нь буй.
Цохиур: Цохиур нь толгой иш гэсэн хоёр хэсгээс тогтоно. Онгод тэнгэрийн хөлгийн ташуур, онгодын хэлмэрч гэсэн үндсэн агуулгатай.
Хуур: Хуур нь бөөгийн зам заагч, хэлмэрч, онгодоо дуудах хэрэгсэл гэж үздэг.
Толь: Хүрэл, гуулиар голчлон хийдэг. Бөө нар нь толийг хадгаар оосорлож энгэртээ юмуу хүзүүндээ зүүж явдаг. Энэ нь элдэв хараал зүхэл, онгодын халдлагаас бөөг хамгаалах хамгаалагч болон явдаг гэсэн үзэл юм. Толийг ихэвчлэн бөө нар мэргэ төлгөнд ашиглана.
Бөөгийн таяг: Хөвсгөл орчмын Монгол бөө нарын дунд дэлгэрсэн гурван ац бариултай хус модон таяг юм. Энэ таягийг газар лусын хорлолоор бөө болсон бөө бөөлөхдөө хэнгэрэгийг бус харин харин лус савдгийн хөлөг гурван ац толгойтой могойн дүрс гэж үздэг. Таягаар бөөлж эхэлсэн бөө сайн бөө болдог. Сэвэр: Энэ нь долоон өнгийн торгомсог даавуу зүүж унжуулсан, дээрээ булцуу маягийн бариултай алчуур юм. Сэврийг бөө удган нар баруун гартаа бариад хоёр гартаа ээлжлэн цохиж бөөлөн онгодоо дууддаг байна.
Бөө мөргөл
Бөөгийн шашин нь монголчуудын язгуурын шашин буюу бүр Хүннүгийн үеэс өргөн дэлгэр байжээ. Чингис хаан бөөгийн мөргөлийг их шүтдэг хүн байжээ. Чингис хаан аян дайн хийхийнхээ өмнө заавал өндөр уулан дээр гарч, бүсээ хүзүүндээ өргөж залбирдаг байжээ. Ингэж цэргээ сүсэг бишрэлийн аргаар зоригжуулах явдал их байсан тухай Монголын нууц товчоонд бичсэн байдаг.
Бөө, удган, зайран нар бөөлөхдөө тусгай бэлтгэсэн бөө хувцас өмсөнө. Монгол бөөгийн хувцасны хэлбэр ерөнхийдөө адил боловч ядуу хоосны ялгавар ажиглагдана. Монгол бөөгийн хувцас нь оршин амьдарч байгаа угсаатан ястныхаа онцлогийг дууриаж, түүнд зохилдсон байдаг. Тухайлбал баруун монгол бөө нар намхан оройтой малгай өмсөж, зарим нь алчуураар толгойгоо боодог. Харин дээл нь захаасаа аваад хормой хүртлээ урт эрээн даавуунууд унжуулан зүүсэн, нэлээд сүртэй байдалтай байдаг. Халх бөө нарын малгай нэлээн сүрлэг байдалтай, ялангуяа удганы малгай их өндөр оройтой байдаг.
Бөө, удган нар бөөлөхдөө янз бүрийн бүс даавуугаар эрээлж оёсон дээл өмсөнө. Дээлийн захаар бүс даавуугаар хайчлан хийсэн могой, зэрэг элдэв амьтны дүрсийг хаддаг. Бүргэдийн савар буюу бугын эврийн дүрсийг цутган отго болгон суулгасан төмөр буюу оргой гэдэг малгай өмсдөг. Малгайн ард 6 буюу 9 салаа өнгийн даавуу унжуулсан байх бөгөөд үүнийг майхавч гэнэ. Урд талдаа 3, 3-аар зэрэгцүүлсэн төмөр цагариг хадсан арьсан буюу даавуун хаалт зүүх ба үүнийгээ элгэвч гэнэ. Бүсэндээ 9 хүртэлх ширхэг толь зүүнэ. Голдуу хуучирч үе дамжин ирсэн хүрэл толь дээр 12 жил, лууны дүрсүүд хийсэн байдаг. Мөн гартаа "сорви" хэмээх нарийн мод, "ташуур" буюу даавууны өөдөс зүүсэн төмөр цагаригтай мод, ”гэц" буюу тал хэнгэрэг барьдаг.
Бөө нар бөөлөхдөө юуны урд нэг онгон дүр хийж тавьдаг. Онгоны дүрийг мөнгө буюу төмрөөр хийнэ. Онгон бол хамгийн их учиртай, ямарваа нэг аюулаас авран хамгаалж чадах сахиус мөн гэж үздэг.
Хүй нэгдлийн үеэс хүн төрөлхтөн зохион байгуулалттай амьдрах, хамтын хүчээ нэгтгэх болсон ч байгалийн аливаа үзэгдэлд хүчин мөхөсдөж байв. Иймд тэнгэрээс (байгалиас) хамааралтай ямар нэгэн зүйлийг тахих, шүтэх, өөрөөр хэлбэл уурлуулахгүй байх гэсэн үүднээс Бөөгийн шашин анх гарч иржээ. Одоо АНУ-ын индианчуудын үндсэн шашин бөөгийн шашин байсаар байна.
Тэнгэр: GОD гэсэн англи үгтэй утга дүйдэг. Бөөгийн ёсонд 99 тэнгэр гэж байдгийн хүмүүст сайн сайхныг авчирдаг баруун зүгийн 55, муу муухайг авчирдаг зүүн зүгийн 44 тэнгэр байдаг. Монголчууд эртнээс жилд нэг удаа баруун зүгийн тэнгэрийг тахиж, өөрсдийн сайн сайхныг даатгадаг. Мөн зүүн зүгийн тэнгэрүүдийг дуудан, тэдний эсрэг хараал хийх ёсыг үйлддэг. Тэнгэрийг аль ч газрын бөөнүүд "ЭЦЭГ" гэж тооцдог.
Газар: Газрыг аль ч газрын бөөнүүд "ЭХ" гэж тооцдог. Эх биеийг нь төрүүлж, эцэг сүнсийг нь өгдөг хэмээдэг байна. Хүн нас барахад сүнс нь тэнгэрт явж, бие нь газарт үлддэг. Энэ утгаараа ч буган хөшөөнүүдэд (хүний булшин дээр голдуу тавьсан байдаг) дүрслэгдсэн буганууд хүний гарт баригдашгүй цойлсон шинжтэй байдаг ба сүнсийг нь тэнгэрт аваачин өгдөг гэсэн үг юм.
Шашны гол онцлог:
1. Дэлхийн гол шашнууд өөрсдийн ёс суртахуун, сургаалыг тайлбарлан багтаасан хөлгөн судартай. Харин бөөгийн мөргөлийн шашинд тогтсон сургааль байхгүй үе уламжлагдан ирдэг. Бөө мөргөлийн дуудлага тамлагыг бичиж үлдээж болдоггүй. Энэ нь нийгмийнхээ зохион байгуулалттай холбоотой буюу нэг омогт нэг л зайран байна гэсэн хатуу тогтсон дэг журамтай холбоотой юм.
2. Дэлхийн гол гол шашнууд өөрсдийн үндэслэгчтэй. Харин бөөгийн шашинд үндэслэгч гэж байхгүй ба ёс заншил нь байгальдаа захирагддаг.
3. Дэлхийн гол гол шашнууд өөрсдийн мөргөл үйлдэх зэрэг суурин хэлбэрийн байгууламжтай байхад бөөгийн шашинд байхгүй. Гэвч нэг талаас үзэхэд бөөгийн шашны овоо буюу түүнийг тахих ёс буддын шашны суврагатай адил утгатай.
4. Дэлхийн гол гол шашнууд өөрсдийн үүсч хөгжсөн түүх буюу тодорхой хөтөлдөг он тоололтой. Жишээ нь: Христийн тооллоор 2003 он гэхэд Буддын тооллоор 2548 он, Ислам тооллоор 1524 он (1324) он юм. Харин бөөгийн шашинд байдаггүй.
5. Дэлхийн гол гол шашнууд өөрсдийн сургалтын системтэй байхад бөөгийн шашинд байхгүй. Нэг бол удам залгамжилна, нэг бол тодорно. Бөөг удмын буюу үе залгамжилсан, залги буюу гэнэт тодорсон бөө гэж ангилдаг.
Бөөгийн ёсонд жилд хоёр удаа, цагаан сарын шинийн 3-нд, намрын дунд сарын 15-наас өмнөх сондгой тоотой өдөр тус тус тахилга хийдэг. Цагаан сарын тахилгаар тухайн жилийнхээ сайн сайхныг даатган овоондоо идээний болон галын дээж өргөдөг. Намрын тахилгаар мал сэтэрлэдэг. Сэтэрлэхдээ тухайн малын хөлд цагаан юм уяад нар руу харуулан гурав мөргүүлнэ. Сэтэртэй мал тэнгэрийнх бөгөөд ямар ч хүн түүнд гар хүрч болдоггүй.
Бөөгийн ёсонд овоо тахилга маш чухал. Яагаад овоонд чулуу нэмдэг гэвэл өндөр газарт аливааг өндөрлөн овоолсноор тэнгэрт хүрэх зам нь ойртлоо гэж үздэг. Эртний монгол ёсонд овоон дээр ганц эр хүн гардаг байв. Үүний тулд тухайн хүн биеэ цэвэрлэн, зөв хувцаслаж очно. Бүсээ тайлан, малгайгаа авч, сөхрөн суугаад мөргөл, гуйлгаа хийдэг. Одоо Хөвсгөл аймаг, Увс аймаг, Ховд аймгийн хойд хэсгийн буюу өндөрлөг уулархаг газраар (үер, түймэр, аянганд их өртдөг газруудаар) бөөгийн шашнаа хадгалан авч үлджээ.
Бөө, удган, зайран нар бөөлөхдөө тусгай бэлтгэсэн бөө хувцас өмсөнө. Монгол бөөгийн хувцасны хэлбэр ерөнхийдөө адил боловч ядуу хоосны ялгавар ажиглагдана. Монгол бөөгийн хувцас нь оршин амьдарч байгаа угсаатан ястныхаа онцлогийг дууриаж, түүнд зохилдсон байдаг. Тухайлбал баруун монгол бөө нар намхан оройтой малгай өмсөж, зарим нь алчуураар толгойгоо боодог. Харин дээл нь захаасаа аваад хормой хүртлээ урт эрээн даавуунууд унжуулан зүүсэн, нэлээд сүртэй байдалтай байдаг. Халх бөө нарын малгай нэлээн сүрлэг байдалтай, ялангуяа удганы малгай их өндөр оройтой байдаг.
Бөө, удган нар бөөлөхдөө янз бүрийн бүс даавуугаар эрээлж оёсон дээл өмсөнө. Дээлийн захаар бүс даавуугаар хайчлан хийсэн могой, зэрэг элдэв амьтны дүрсийг хаддаг. Бүргэдийн савар буюу бугын эврийн дүрсийг цутган отго болгон суулгасан төмөр буюу оргой гэдэг малгай өмсдөг. Малгайн ард 6 буюу 9 салаа өнгийн даавуу унжуулсан байх бөгөөд үүнийг майхавч гэнэ. Урд талдаа 3, 3-аар зэрэгцүүлсэн төмөр цагариг хадсан арьсан буюу даавуун хаалт зүүх ба үүнийгээ элгэвч гэнэ. Бүсэндээ 9 хүртэлх ширхэг толь зүүнэ. Голдуу хуучирч үе дамжин ирсэн хүрэл толь дээр 12 жил, лууны дүрсүүд хийсэн байдаг. Мөн гартаа "сорви" хэмээх нарийн мод, "ташуур" буюу даавууны өөдөс зүүсэн төмөр цагаригтай мод, ”гэц" буюу тал хэнгэрэг барьдаг.
Бөө нар бөөлөхдөө юуны урд нэг онгон дүр хийж тавьдаг. Онгоны дүрийг мөнгө буюу төмрөөр хийнэ. Онгон бол хамгийн их учиртай, ямарваа нэг аюулаас авран хамгаалж чадах сахиус мөн гэж үздэг.
Хүй нэгдлийн үеэс хүн төрөлхтөн зохион байгуулалттай амьдрах, хамтын хүчээ нэгтгэх болсон ч байгалийн аливаа үзэгдэлд хүчин мөхөсдөж байв. Иймд тэнгэрээс (байгалиас) хамааралтай ямар нэгэн зүйлийг тахих, шүтэх, өөрөөр хэлбэл уурлуулахгүй байх гэсэн үүднээс Бөөгийн шашин анх гарч иржээ. Одоо АНУ-ын индианчуудын үндсэн шашин бөөгийн шашин байсаар байна.
Тэнгэр: GОD гэсэн англи үгтэй утга дүйдэг. Бөөгийн ёсонд 99 тэнгэр гэж байдгийн хүмүүст сайн сайхныг авчирдаг баруун зүгийн 55, муу муухайг авчирдаг зүүн зүгийн 44 тэнгэр байдаг. Монголчууд эртнээс жилд нэг удаа баруун зүгийн тэнгэрийг тахиж, өөрсдийн сайн сайхныг даатгадаг. Мөн зүүн зүгийн тэнгэрүүдийг дуудан, тэдний эсрэг хараал хийх ёсыг үйлддэг. Тэнгэрийг аль ч газрын бөөнүүд "ЭЦЭГ" гэж тооцдог.
Газар: Газрыг аль ч газрын бөөнүүд "ЭХ" гэж тооцдог. Эх биеийг нь төрүүлж, эцэг сүнсийг нь өгдөг хэмээдэг байна. Хүн нас барахад сүнс нь тэнгэрт явж, бие нь газарт үлддэг. Энэ утгаараа ч буган хөшөөнүүдэд (хүний булшин дээр голдуу тавьсан байдаг) дүрслэгдсэн буганууд хүний гарт баригдашгүй цойлсон шинжтэй байдаг ба сүнсийг нь тэнгэрт аваачин өгдөг гэсэн үг юм.
Шашны гол онцлог:
1. Дэлхийн гол шашнууд өөрсдийн ёс суртахуун, сургаалыг тайлбарлан багтаасан хөлгөн судартай. Харин бөөгийн мөргөлийн шашинд тогтсон сургааль байхгүй үе уламжлагдан ирдэг. Бөө мөргөлийн дуудлага тамлагыг бичиж үлдээж болдоггүй. Энэ нь нийгмийнхээ зохион байгуулалттай холбоотой буюу нэг омогт нэг л зайран байна гэсэн хатуу тогтсон дэг журамтай холбоотой юм.
2. Дэлхийн гол гол шашнууд өөрсдийн үндэслэгчтэй. Харин бөөгийн шашинд үндэслэгч гэж байхгүй ба ёс заншил нь байгальдаа захирагддаг.
3. Дэлхийн гол гол шашнууд өөрсдийн мөргөл үйлдэх зэрэг суурин хэлбэрийн байгууламжтай байхад бөөгийн шашинд байхгүй. Гэвч нэг талаас үзэхэд бөөгийн шашны овоо буюу түүнийг тахих ёс буддын шашны суврагатай адил утгатай.
4. Дэлхийн гол гол шашнууд өөрсдийн үүсч хөгжсөн түүх буюу тодорхой хөтөлдөг он тоололтой. Жишээ нь: Христийн тооллоор 2003 он гэхэд Буддын тооллоор 2548 он, Ислам тооллоор 1524 он (1324) он юм. Харин бөөгийн шашинд байдаггүй.
5. Дэлхийн гол гол шашнууд өөрсдийн сургалтын системтэй байхад бөөгийн шашинд байхгүй. Нэг бол удам залгамжилна, нэг бол тодорно. Бөөг удмын буюу үе залгамжилсан, залги буюу гэнэт тодорсон бөө гэж ангилдаг.
Бөөгийн ёсонд жилд хоёр удаа, цагаан сарын шинийн 3-нд, намрын дунд сарын 15-наас өмнөх сондгой тоотой өдөр тус тус тахилга хийдэг. Цагаан сарын тахилгаар тухайн жилийнхээ сайн сайхныг даатган овоондоо идээний болон галын дээж өргөдөг. Намрын тахилгаар мал сэтэрлэдэг. Сэтэрлэхдээ тухайн малын хөлд цагаан юм уяад нар руу харуулан гурав мөргүүлнэ. Сэтэртэй мал тэнгэрийнх бөгөөд ямар ч хүн түүнд гар хүрч болдоггүй.
Бөөгийн ёсонд овоо тахилга маш чухал. Яагаад овоонд чулуу нэмдэг гэвэл өндөр газарт аливааг өндөрлөн овоолсноор тэнгэрт хүрэх зам нь ойртлоо гэж үздэг. Эртний монгол ёсонд овоон дээр ганц эр хүн гардаг байв. Үүний тулд тухайн хүн биеэ цэвэрлэн, зөв хувцаслаж очно. Бүсээ тайлан, малгайгаа авч, сөхрөн суугаад мөргөл, гуйлгаа хийдэг. Одоо Хөвсгөл аймаг, Увс аймаг, Ховд аймгийн хойд хэсгийн буюу өндөрлөг уулархаг газраар (үер, түймэр, аянганд их өртдөг газруудаар) бөөгийн шашнаа хадгалан авч үлджээ.
Бөө мөргөлтөн зон олондоо
Та удган бөө мөн л бол таны хэц дугарч тахилга хийх бүрд тэнгэр бүрхэж бороо орж байх учиртай юм шүү. Бөө мөргөлийн зуун болж байх шиг байна. Од гариг эрхэс, нар сарны орон зайд уг гарвалуудаа эргүүлж ган гачигийн лай барцадыг холдуулахын төлөө бүх энергээ зориулах цаг болсон байна. Бөө нар байгаль орчныг хамгаалахад оролцох нь чухал байгаа. Гол гольдирго булаг шандын эздээс гуйж эрэг орчимд нь өргөст чацаргана тарих, айл өрх бүрийг жимсний бут сөөг тарих хөдөлгөөнүүдийг өрнүүлэхэд үгээ хэлэх учиртай. Удган бөө нар нь архи уух, тамхи татах, хулгай хийх, худал хэлэх, завхай зайдан явдал зэргийг цээрлэх учиртай шүү дээ.
Зун нь зүсэр бороотой
Зүлэг ногоо ихтэй
Намираа бороотой
Навч ногоо ихтэй
Аадар бороотойгоор та бүгдийн хэц дуугарч явахыг хүсье. Сарыг уншиж сурцгаагаарай. Удган бөө та тэнгэрийг уншиж удирдаж, газартай хөөрөлдөж, ус голыг чагнаж явах ёстой хүн шүү.
Одоо энэ зуун маань тэнгэрийн элч, хөтөч, шахруудын зуун болж байгаа учраас удган бөө болох хүмүүс багш бөөгөөсөө дараахъ зүйлийг мэдэж авах ёстой(Багш бөө ч хэлж өгөх учиртай) шүү.
Үүнд:
1. Овог гарвалаа мэдэх. Жишээ нь: Намхай-Очир та илжгэн халх, хөх овгийн хүн байна. Илжгэн халх ястай хөх овгийн Гударгай заарингийн толь зүүх нь. Таны татаж унадаг өвчин бол бөөгийн өвчин. Тиймээс тэр заарингийнхаа толийг зүүж энергийн алдагдлаа зогсоох ёстой.
2. Бөө болж байгаа хүнд аав ээж 2 талын угийг хамтатгаж жолоо бариулах нь зүйтэй. Тэгэхгүй бол нэг цусны зэрэгцээ олон бөө удган гарах болдог. Нэг үе дээр олон бөө удган гарвал удам дуусах аюултай муу тал бий. Удам язгуур дуусч байгаа дэлхийн ястан үндэстэнгүүдээс дурьдвал индианууд, эсминчүүд, лакскочууд, эвенко нар байна.
3. Таныг бөө болгохоор багшилж байгаа бөө нь таныг эзэмдэн хөтөлж удирдан авч явах ахлах угийг чинь дамжуулж, байдал төрхийг нь дуу хоолойг нь харуулж өгөх ёстой. Та энэ байдлыг тархи толгойдоо оюун ухаандаа мөнхөд бичиж авах ёстой.
4. Таны бөөгийн бүх хэрэгсэл зэмсэг бүр чинь тус бүрдээ нэг эзэн онгонтой байна.
Өвгөдийн сургамж
“Мэхт хүн мэхэндээ” үгийн тухай өгүүлье.
Хэдэн жилийн өмнө ах дүү 3 айлын 30 нас хүрсэн багачуул нь хүнд мэхлүүлээд залилуулаад болдоггүй гэж нэгэн хөгшин ирж уулзаж билээ. Хөгшин Дарь гуайн хадам эцэг Гомбо өвгөнийг нутгийн олон нь мэх харынхан гэдэг байсан аж. “Мэх хар” гэдэг нь Гомбо өвгөний удамд байсан барич ажээ. Орвогуд овгийн нэлээд чадалтай сайн бариачийн удам мэх хар бариач сайн санавал сайн баридаг, муу санавал мэхэлж барьдаг зантай хүн хувьсгалаас өмнө байжээ. Түүнээс хойш мэх харынханд ер нь бариач гарсангүй. Хүүхдүүд нь хот хүрээнд суурьшаад өдий хүрсэн байна. Дарь хөгшний багачуул нь эцэг талаасаа мэхэлж молигодож залилж явсан тэр өвгөний лайгаар өөрсдө хүнд залилуулж мэхлүүлж доромжлогдож яваа нь тэр байв. Ийм учраас манай монголчууд “Мэхэт мэхэндээ Молигот модоо барина” гэдэг үгийг хүүхдүүддээ хэлж хүнийг мэхлэхийг хорьж цээрлэж удам ариухан ухаантай явахыг сургадаг байжээ.
1903 оны үед Онон голын гүний хамниган нарын дунд ам барьдаг алдартай заарин Нахару гэж байжээ. Бөө мөргөлийн ёсонд ам барина гэдэг нэлээд хүнд хатуу ёс жаяг даа. Олон хүнийг ам барьж явуулсан лайтай заарин байж дээ. Энэ заарингийн үйлдсэн лай ланчигаас болж түүний хожим хойч үеийн үр удам нь улаан хоолойн хавдар гэдэг өвчнөөр нас барж дуусчээ. Тэгэхээр удган бөө хүний амьд сэрүүн үедээ хийсэн алдаа, тэнгэрийн тангаргаа зөрчсөн лай ланчиг нь хойд үед нь тусдаг учиртай тул бөө нар ухаантай учиртай хянуур холч бодолтой байлгүй болдоггүй.
Удган бөө нар нь өөрийн уг гарвалуудаа тэнгэрийн орон зайд мөнхөд эргүүлж туяа цацруулж(тол татуулж) өөрийн хойч үедээ үлдээх үүрэгтэй байдаг. Мөн өөрсдөө тэнд очих ёстой. Тэнгэрийн орон зай гэдэг маань одот гариг эрхэс, сар нарны эргэхүйн орчлон юм. Тэнд уг гарвалууд оршин эргэж байвал уг гарвалууд ариухан байдаг. Газар усаар эргэхээр бузар буртаг ихтэй, лай ланчиг ихтэй, тус тэтгэлэг багатай байдаг. Газар усаар гүйж байгаа сүнснүүдийг муу сүнснүүд гээд тэдгээрийг хөөж даран устгах, барьж авч хар нүхний орчлонд хаях, эсвэл гүн хар чулуун нүхэнд эсвэл хар далайн ёроолд хаях ёстой байдаг. Манйа монголчууд муу сүнснүүдийг альбин, тийрэн, бирд, мангас, чөтгөр, шулам, савдаг, навдаг(талаар гүйдэг нь) гэж нэрлэдэг ажээ. Тэднээс зайдуу байхыг бодоцгоодог байв. Уулын эзний удирдлаганд байдаг гэж үзэж аргадаж тайдаг байна. Уулын эзэн муу зүйлд тэдгээр сүнснүүдийг ашиглаж хорлол гүйцэтгүүлж цэнгэх явдал байдаг тул эртнээс монголчууд уулын эзэнд цай сүү сархадаа өргөдөг байжээ. Энэ үйл ажиллагаа нь монголчуудын уул тайх ёс заншил болжээ. Уулын эзэн сүнс(онгон) ууландаа байхгүй тэнгэрийн орон зай нар сар одот орчлон далай ус, нутаг нугаараа нүүдэллэн эргэж байдаг. Эзэн сүнс гэж ярьж байгаа энэ зүйл маань эрт цаг хугацаанд амьд ахуйдаа заарин удган бөө, мээрин, бариач, аргачин, толмааш(зөнч мэргэн), дархан, хар төмрийн дархан(илд жад бамбай хийдэг), цагааны дархан(алт мөнгөний чимэг хийдэг), далдыг хардаг далчин, далайг таньдаг тандаач(лусын зөнч мэргэн), хар цагаан жүйч(тэнгэрийн сумаар хур оруулдаг, хариулдаг), зл барьсан хаад, хатад, ноёд(алтан тольтой), 17-р зуунаас гарч ирсэн бөө-лам, дархан-лам(гүртэн), гэх мэт хүмүүсийн сүнсүүд байдаг. Эдгээр хүмүүсийн зөвхөн оюун ухааны сүнс эргэж байдаг. Хүний оюун ухааныг тэнгэрээс далд өвөө, эмээ удирдаж залж байдаг гэж аав минь хэлдэгсэн. Бүх хүн төрөлхтөн ерөнхийдөө өнгөрсөн цаг хугацааны агуу ихээр мөнхөрч эргэсэн оюун ухаанаар зам мөрөө гэрэлтүүлэн одоо цагийг бүтээж хойч үедээ үлдээдэг жамтай байжээ байжээ. Энэ тухай бөө мөргөлийн дуудлагад байдаг юм аа.
Зөвлөмж
-Нүүрс түлэхдээ бага зэрэг хөлдүүвтэр аргал хийчихвэл гэр дотор битгий хэл гаднаас нүүрсний угаар үнэртэхгүй.
-Хог хаядаг газар малын өтөг бууц асгаж байвал шарилж ургаж газар эдгэрнэ.
-Эдэлбэр газар шарилж ихээр ургавал нэн сайн. Шарилж ургамлын үндэс бүдүүн тул хөрсийг сайн сийрэгжүүлж хэдэн жилийн дараа тэр газарт нарийн хаиг ургаж эдгэсэн байдаг. Ямарч байсан өнгөн хөрс нь салхинд хийсэхгүй үлдэнэ.
-Ус булаг гол горхины гольдиргоор аж төрдөг айлууд хүн зон жил бүрийн 4-р сарын эхээр арц, ганга, агь, зээргэнэ, хунчир(эсвэл царван) гэсэн ургамлаар ариулж утаж сурцгаа. Харин гал алдахаас болгоомжилж утаарай. Багахан сархад (30 гр л болно) өргөөрэй.
-Гол усны гольдиргод үнс хаяж болохгүй. Гал ус харшилж яр шарх салдаггүй юм шүү.
-Уух усаа тун сайн шүүж цэвэршүүлэн ширгээж хэрэглэж сурвал биед тун сайн. Галын зуухтай айлууд бол усны паалантай саванд хийгээд гал дээрээ тавиад бай. Ус ширгэж тун сайн цэвэрших болно. Энэ ширгэж цэвэршүүлсэн усаараа хамрын хөндий, амны хөндийг зайлж цэвэрлэвэл сайн шүү.
-Нойр хүрэхгүй байгаа бол зөөлөн тараг ихээр уувал нам унтдаг.
-Хий ханиалгаад байвал орой унтахдаа халуун сүү ууж сур. Удаан хугацаанд хий ханиалгаад яваад байвал уушиг устах аюултай байдаг.
-Пиво халуун хий хөөрүүлдэг тул тааруулж хэрэглэхгүй бол бөөрний даралт өснө.
-Нийслэл хот маань өвөлжингөө нүүрсний угаарын хийгээр амьсгаллаа. Одоо хавар болж хуй салхигарч тоос шороогоор амьсгалах нь дээ. Тэр тоос шороо нь булан тохойд шээсэн эрчүүдийн шээс, байшингийн нохдын жогорхойн үлдэгдэлтэй байгаа даа. Золбин нохдоо ядахнаа устгая. Харин хөдөө зантай монгол эрчүүлдээ ил задгай шээхгүй байхыг уриалъя. Тэд маань одоо цагт үүнийгээ болимоор юм даа.
-Төр засгаас өндөр барилгууд барьж гал түлдэг ядуусыг байр сууцанд оруулна гэсэн нь хаана байна. Угаар тоос шорооноос хол цэвэр агаартай эрүүл газруудад төрөөс зөвхөн дэд бүтцийг нь л шийдэж өгөөд байвал болоод байх юм шиг л санагдах юм.
-Эрх баригчдын сонорт хүргэхэд ард түмэн чинь жаахан сульдаж ядарч байна шүү. Олон тооны сайд дарга нарынхаа тоог цөөлж цомхон чадвартай Засгийн Газар бүхий Ерөнхийлөгчийн засаглалтай орон болъё. Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулъя. УИХ-н гишүүдийнхээ тоог цөөн болгоё. Удган надад ирдэг зон олныхоо төлөө хэлж байна шүү, дарга нараа. Ард түмнээ мунхараад суухыг би хүсдэггүй ээ. Бүх ард түмэндээ уриалахад Үндсэн хуулиа өөрчилж Ерөнхийлөгчийн засаглалтай, чадварлаг Засгийг Газрын бүтэцтэй улс болбол ямар вэ.
-Манай монголчуудын оюуны төвшиний хэрэгцээг бурханы шашин болон чадвар ид муухан бөө нар хангаж чадахгүй байна. Оюуны өндөр чадавхи бүхий иргэд, эсвэл маш ядуу амьдралтай иргэд Загалмайн шашинд орж байна. Удган би тэднийг хүлээн зөвшөөрнө. Гэвч Есүс та уул нь хүнлэг бол монголчуудыг тэдний уламжлалт ёс заншил мөргөлөөс гарахыг шаардах ёсгүй л юм байгаа юмсан. Манай их хаад загалмайн болон лалын шашныг хүлээн зөвшөөрч хүндэлдэг байсан. Тэгэхээр Есүсийнхэн та нар манай усыг ууж байгаа болохоор ёсыг маань бас дээдлэх учиртай юм шүү. Манай уул овоо, онгон давааг устгаж огт болохгүй. Устгаж байвал тэр чинь хий юмсын дайн гэсэн үг шүү. Тэр бүгд чинь өөрсдийн эзэнтэй шүү дээ. Есүс та хаан Чингистэй, Мөнхтэй, Сурхагтани бэхэтэй, Хүн гүрний Модун чинаутай, Добу мэргэнтэй, Алун гуа удгантай, Буха ноёнтой, Малхудун бэхэтэй, Хатанбаатар вантай, Дай цэцэн бэхэтэй, миний өвөө Баян баавайтай зэрэгцэн эргэж оршдог шүү дээ. Ёс ёсоо дээдлээд зэрэгцэн тансаг явцгаая гэж уриалж байна. Хүмүүс минь сүнслэг байцгаана уу. Хүннү гүрний өвгөдийн сүнс хаан Чингист маань тусалж байсан, одоо ч бидэнд туслах учиртай. Тэд минь маш мэргэн ухаантай, үр хүүхдээ зорьсонд нь хүргэдэг шүү.
-Гал алдаж байгаа айлын хүмүүст дуулгахад аргал түүж хураагаад түлцгээ гэх байна. Хотын захын зарим хороололд үхрийн аргал их байдаг. Хүүхдүүдээрээ түүлгэж хураагаачээ. Элдэв резин, уут шуудай, хог новш тулснээс дээр шүү дээ. Хүмүүнлэгийн үйлс явуулж байгаа залуус аргал түүж ядарсан хүмүүст өгч болох юм.
Зун нь зүсэр бороотой
Зүлэг ногоо ихтэй
Намираа бороотой
Навч ногоо ихтэй
Аадар бороотойгоор та бүгдийн хэц дуугарч явахыг хүсье. Сарыг уншиж сурцгаагаарай. Удган бөө та тэнгэрийг уншиж удирдаж, газартай хөөрөлдөж, ус голыг чагнаж явах ёстой хүн шүү.
Одоо энэ зуун маань тэнгэрийн элч, хөтөч, шахруудын зуун болж байгаа учраас удган бөө болох хүмүүс багш бөөгөөсөө дараахъ зүйлийг мэдэж авах ёстой(Багш бөө ч хэлж өгөх учиртай) шүү.
Үүнд:
1. Овог гарвалаа мэдэх. Жишээ нь: Намхай-Очир та илжгэн халх, хөх овгийн хүн байна. Илжгэн халх ястай хөх овгийн Гударгай заарингийн толь зүүх нь. Таны татаж унадаг өвчин бол бөөгийн өвчин. Тиймээс тэр заарингийнхаа толийг зүүж энергийн алдагдлаа зогсоох ёстой.
2. Бөө болж байгаа хүнд аав ээж 2 талын угийг хамтатгаж жолоо бариулах нь зүйтэй. Тэгэхгүй бол нэг цусны зэрэгцээ олон бөө удган гарах болдог. Нэг үе дээр олон бөө удган гарвал удам дуусах аюултай муу тал бий. Удам язгуур дуусч байгаа дэлхийн ястан үндэстэнгүүдээс дурьдвал индианууд, эсминчүүд, лакскочууд, эвенко нар байна.
3. Таныг бөө болгохоор багшилж байгаа бөө нь таныг эзэмдэн хөтөлж удирдан авч явах ахлах угийг чинь дамжуулж, байдал төрхийг нь дуу хоолойг нь харуулж өгөх ёстой. Та энэ байдлыг тархи толгойдоо оюун ухаандаа мөнхөд бичиж авах ёстой.
4. Таны бөөгийн бүх хэрэгсэл зэмсэг бүр чинь тус бүрдээ нэг эзэн онгонтой байна.
Өвгөдийн сургамж
“Мэхт хүн мэхэндээ” үгийн тухай өгүүлье.
Хэдэн жилийн өмнө ах дүү 3 айлын 30 нас хүрсэн багачуул нь хүнд мэхлүүлээд залилуулаад болдоггүй гэж нэгэн хөгшин ирж уулзаж билээ. Хөгшин Дарь гуайн хадам эцэг Гомбо өвгөнийг нутгийн олон нь мэх харынхан гэдэг байсан аж. “Мэх хар” гэдэг нь Гомбо өвгөний удамд байсан барич ажээ. Орвогуд овгийн нэлээд чадалтай сайн бариачийн удам мэх хар бариач сайн санавал сайн баридаг, муу санавал мэхэлж барьдаг зантай хүн хувьсгалаас өмнө байжээ. Түүнээс хойш мэх харынханд ер нь бариач гарсангүй. Хүүхдүүд нь хот хүрээнд суурьшаад өдий хүрсэн байна. Дарь хөгшний багачуул нь эцэг талаасаа мэхэлж молигодож залилж явсан тэр өвгөний лайгаар өөрсдө хүнд залилуулж мэхлүүлж доромжлогдож яваа нь тэр байв. Ийм учраас манай монголчууд “Мэхэт мэхэндээ Молигот модоо барина” гэдэг үгийг хүүхдүүддээ хэлж хүнийг мэхлэхийг хорьж цээрлэж удам ариухан ухаантай явахыг сургадаг байжээ.
1903 оны үед Онон голын гүний хамниган нарын дунд ам барьдаг алдартай заарин Нахару гэж байжээ. Бөө мөргөлийн ёсонд ам барина гэдэг нэлээд хүнд хатуу ёс жаяг даа. Олон хүнийг ам барьж явуулсан лайтай заарин байж дээ. Энэ заарингийн үйлдсэн лай ланчигаас болж түүний хожим хойч үеийн үр удам нь улаан хоолойн хавдар гэдэг өвчнөөр нас барж дуусчээ. Тэгэхээр удган бөө хүний амьд сэрүүн үедээ хийсэн алдаа, тэнгэрийн тангаргаа зөрчсөн лай ланчиг нь хойд үед нь тусдаг учиртай тул бөө нар ухаантай учиртай хянуур холч бодолтой байлгүй болдоггүй.
Удган бөө нар нь өөрийн уг гарвалуудаа тэнгэрийн орон зайд мөнхөд эргүүлж туяа цацруулж(тол татуулж) өөрийн хойч үедээ үлдээх үүрэгтэй байдаг. Мөн өөрсдөө тэнд очих ёстой. Тэнгэрийн орон зай гэдэг маань одот гариг эрхэс, сар нарны эргэхүйн орчлон юм. Тэнд уг гарвалууд оршин эргэж байвал уг гарвалууд ариухан байдаг. Газар усаар эргэхээр бузар буртаг ихтэй, лай ланчиг ихтэй, тус тэтгэлэг багатай байдаг. Газар усаар гүйж байгаа сүнснүүдийг муу сүнснүүд гээд тэдгээрийг хөөж даран устгах, барьж авч хар нүхний орчлонд хаях, эсвэл гүн хар чулуун нүхэнд эсвэл хар далайн ёроолд хаях ёстой байдаг. Манйа монголчууд муу сүнснүүдийг альбин, тийрэн, бирд, мангас, чөтгөр, шулам, савдаг, навдаг(талаар гүйдэг нь) гэж нэрлэдэг ажээ. Тэднээс зайдуу байхыг бодоцгоодог байв. Уулын эзний удирдлаганд байдаг гэж үзэж аргадаж тайдаг байна. Уулын эзэн муу зүйлд тэдгээр сүнснүүдийг ашиглаж хорлол гүйцэтгүүлж цэнгэх явдал байдаг тул эртнээс монголчууд уулын эзэнд цай сүү сархадаа өргөдөг байжээ. Энэ үйл ажиллагаа нь монголчуудын уул тайх ёс заншил болжээ. Уулын эзэн сүнс(онгон) ууландаа байхгүй тэнгэрийн орон зай нар сар одот орчлон далай ус, нутаг нугаараа нүүдэллэн эргэж байдаг. Эзэн сүнс гэж ярьж байгаа энэ зүйл маань эрт цаг хугацаанд амьд ахуйдаа заарин удган бөө, мээрин, бариач, аргачин, толмааш(зөнч мэргэн), дархан, хар төмрийн дархан(илд жад бамбай хийдэг), цагааны дархан(алт мөнгөний чимэг хийдэг), далдыг хардаг далчин, далайг таньдаг тандаач(лусын зөнч мэргэн), хар цагаан жүйч(тэнгэрийн сумаар хур оруулдаг, хариулдаг), зл барьсан хаад, хатад, ноёд(алтан тольтой), 17-р зуунаас гарч ирсэн бөө-лам, дархан-лам(гүртэн), гэх мэт хүмүүсийн сүнсүүд байдаг. Эдгээр хүмүүсийн зөвхөн оюун ухааны сүнс эргэж байдаг. Хүний оюун ухааныг тэнгэрээс далд өвөө, эмээ удирдаж залж байдаг гэж аав минь хэлдэгсэн. Бүх хүн төрөлхтөн ерөнхийдөө өнгөрсөн цаг хугацааны агуу ихээр мөнхөрч эргэсэн оюун ухаанаар зам мөрөө гэрэлтүүлэн одоо цагийг бүтээж хойч үедээ үлдээдэг жамтай байжээ байжээ. Энэ тухай бөө мөргөлийн дуудлагад байдаг юм аа.
Зөвлөмж
-Нүүрс түлэхдээ бага зэрэг хөлдүүвтэр аргал хийчихвэл гэр дотор битгий хэл гаднаас нүүрсний угаар үнэртэхгүй.
-Хог хаядаг газар малын өтөг бууц асгаж байвал шарилж ургаж газар эдгэрнэ.
-Эдэлбэр газар шарилж ихээр ургавал нэн сайн. Шарилж ургамлын үндэс бүдүүн тул хөрсийг сайн сийрэгжүүлж хэдэн жилийн дараа тэр газарт нарийн хаиг ургаж эдгэсэн байдаг. Ямарч байсан өнгөн хөрс нь салхинд хийсэхгүй үлдэнэ.
-Ус булаг гол горхины гольдиргоор аж төрдөг айлууд хүн зон жил бүрийн 4-р сарын эхээр арц, ганга, агь, зээргэнэ, хунчир(эсвэл царван) гэсэн ургамлаар ариулж утаж сурцгаа. Харин гал алдахаас болгоомжилж утаарай. Багахан сархад (30 гр л болно) өргөөрэй.
-Гол усны гольдиргод үнс хаяж болохгүй. Гал ус харшилж яр шарх салдаггүй юм шүү.
-Уух усаа тун сайн шүүж цэвэршүүлэн ширгээж хэрэглэж сурвал биед тун сайн. Галын зуухтай айлууд бол усны паалантай саванд хийгээд гал дээрээ тавиад бай. Ус ширгэж тун сайн цэвэрших болно. Энэ ширгэж цэвэршүүлсэн усаараа хамрын хөндий, амны хөндийг зайлж цэвэрлэвэл сайн шүү.
-Нойр хүрэхгүй байгаа бол зөөлөн тараг ихээр уувал нам унтдаг.
-Хий ханиалгаад байвал орой унтахдаа халуун сүү ууж сур. Удаан хугацаанд хий ханиалгаад яваад байвал уушиг устах аюултай байдаг.
-Пиво халуун хий хөөрүүлдэг тул тааруулж хэрэглэхгүй бол бөөрний даралт өснө.
-Нийслэл хот маань өвөлжингөө нүүрсний угаарын хийгээр амьсгаллаа. Одоо хавар болж хуй салхигарч тоос шороогоор амьсгалах нь дээ. Тэр тоос шороо нь булан тохойд шээсэн эрчүүдийн шээс, байшингийн нохдын жогорхойн үлдэгдэлтэй байгаа даа. Золбин нохдоо ядахнаа устгая. Харин хөдөө зантай монгол эрчүүлдээ ил задгай шээхгүй байхыг уриалъя. Тэд маань одоо цагт үүнийгээ болимоор юм даа.
-Төр засгаас өндөр барилгууд барьж гал түлдэг ядуусыг байр сууцанд оруулна гэсэн нь хаана байна. Угаар тоос шорооноос хол цэвэр агаартай эрүүл газруудад төрөөс зөвхөн дэд бүтцийг нь л шийдэж өгөөд байвал болоод байх юм шиг л санагдах юм.
-Эрх баригчдын сонорт хүргэхэд ард түмэн чинь жаахан сульдаж ядарч байна шүү. Олон тооны сайд дарга нарынхаа тоог цөөлж цомхон чадвартай Засгийн Газар бүхий Ерөнхийлөгчийн засаглалтай орон болъё. Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулъя. УИХ-н гишүүдийнхээ тоог цөөн болгоё. Удган надад ирдэг зон олныхоо төлөө хэлж байна шүү, дарга нараа. Ард түмнээ мунхараад суухыг би хүсдэггүй ээ. Бүх ард түмэндээ уриалахад Үндсэн хуулиа өөрчилж Ерөнхийлөгчийн засаглалтай, чадварлаг Засгийг Газрын бүтэцтэй улс болбол ямар вэ.
-Манай монголчуудын оюуны төвшиний хэрэгцээг бурханы шашин болон чадвар ид муухан бөө нар хангаж чадахгүй байна. Оюуны өндөр чадавхи бүхий иргэд, эсвэл маш ядуу амьдралтай иргэд Загалмайн шашинд орж байна. Удган би тэднийг хүлээн зөвшөөрнө. Гэвч Есүс та уул нь хүнлэг бол монголчуудыг тэдний уламжлалт ёс заншил мөргөлөөс гарахыг шаардах ёсгүй л юм байгаа юмсан. Манай их хаад загалмайн болон лалын шашныг хүлээн зөвшөөрч хүндэлдэг байсан. Тэгэхээр Есүсийнхэн та нар манай усыг ууж байгаа болохоор ёсыг маань бас дээдлэх учиртай юм шүү. Манай уул овоо, онгон давааг устгаж огт болохгүй. Устгаж байвал тэр чинь хий юмсын дайн гэсэн үг шүү. Тэр бүгд чинь өөрсдийн эзэнтэй шүү дээ. Есүс та хаан Чингистэй, Мөнхтэй, Сурхагтани бэхэтэй, Хүн гүрний Модун чинаутай, Добу мэргэнтэй, Алун гуа удгантай, Буха ноёнтой, Малхудун бэхэтэй, Хатанбаатар вантай, Дай цэцэн бэхэтэй, миний өвөө Баян баавайтай зэрэгцэн эргэж оршдог шүү дээ. Ёс ёсоо дээдлээд зэрэгцэн тансаг явцгаая гэж уриалж байна. Хүмүүс минь сүнслэг байцгаана уу. Хүннү гүрний өвгөдийн сүнс хаан Чингист маань тусалж байсан, одоо ч бидэнд туслах учиртай. Тэд минь маш мэргэн ухаантай, үр хүүхдээ зорьсонд нь хүргэдэг шүү.
-Гал алдаж байгаа айлын хүмүүст дуулгахад аргал түүж хураагаад түлцгээ гэх байна. Хотын захын зарим хороололд үхрийн аргал их байдаг. Хүүхдүүдээрээ түүлгэж хураагаачээ. Элдэв резин, уут шуудай, хог новш тулснээс дээр шүү дээ. Хүмүүнлэгийн үйлс явуулж байгаа залуус аргал түүж ядарсан хүмүүст өгч болох юм.
Subscribe to:
Posts (Atom)